Satım Akdinde Bâtıl – Fâsid Ayrımı Nasıldır ve Bunun Ölçüsü Nedir?

Satım Akdinde Bâtıl – Fâsid Ayrımı Nasıldır ve Bunun Ölçüsü Nedir?

Dört sünnî fıkıh mezhebi "bâtıl" ve "fâsid" kelimelerinin ibadetler alanında eş anlamlı olduğu konusunda ittifak ederler. Bu iki kelime bir ibadete ilişkin kullanıldığında o ibadetin geçerli olmadığını, gayr-i meşru olduğunu, zimmetten ibadet borcunu düşürmediğini ifade eder. 

Muamelât alanına gelince Hanefîlerin bu iki kelimeyi farklı anlamda kullandığı, buna karşılık diğer mezheplerin muamelat alanında da bu iki kelimeyi eş anlamlı kullanıldığı görülür. 

Bâtıl ve fâside ilişkin Hanefîler tarafından genelde zikredilen ayrım şudur:

Bâtıl, aslı ve vasfı itibarıyla gayr-i meşru olan şeydir. Fâsid ise aslı itibarıyla meşrû olmakla birlikte vasfı itibarıyla gayr-ı meşru olan şeydir.

Burada "asıl" denilirken kastedilen şey hukukî muamelenin rüknü ve konusuna ilişkin hususlardır. Vasıf ise bunların dışındaki şeylerdir. 

Bu ayrımın satım akdine uygulanışına dair ilginç bir ölçüyü İbn Âbidîn'in Reddü'l-muhtar adlı eserinde görürüz. O, Molla Miskin'in Nesefî'ye ait Kenzü'd-deqâiq adlı eserine yazdığı şerhten şu önemli bilgiyi nakleder: Fâsidi bâtıldan ayırt etmenin ölçüsü şudur:

1. Satım akdinde [satıcı ve müşterinin birbirine verdiği] karşılıklı bedellerden biri hiçbir semavî din tarafından mal olarak kabul edilmiyorsa bu satım akdi batıl olur. Bu, ister satılan mal isterse mala karşılık ödenen bedel olsun fark etmez. Buna göre "ölmüş hayvan", "kan" ve "hür kişi"yi satmak bâtıl olduğu gibi bunları satım bedeli yaparak bir şey satın almak da batıldır. 

2. Eğer bir şey bazı semavî dinlerde mal olarak kabul ediliyor, bazılarında edilmiyorsa bakılır:

a) Bu şeyi "satım bedeli" olarak kabul etmek mümkün ise o akit fâsit olur. Mesela bir köleyi şarap karşılığında satmak veya şarabı köle karşılığında satmak böyledir. [Her ikisi de para dışında bir mal olduğundan bunların her birini "satım bedeli" kabul etmek mümkündür.] 

b) Eğer bir şey satım konusu olmaktan başka şekilde düşünülemiyorsa o zaman satım akdi batıl olur. Mesela şarabı para karşılığında satmak veya parayı şarap karşılığında satmak bâtıldır. [Burada parayı satım bedeli olarak kabul etmek zorunlu olup satılan şey olarak görmek imkânsız olduğundan satım akdi bâtıldır.]"

16.04.2025
Prof. Dr. Soner Duman
Kaynak:
Prof. Dr. Soner Duman